Aktywność zawodowa osób starszych w wybranych krajach Europy Środkowej

Aktywność zawodowa osób starszych w wybranych krajach Europy Środkowej
Fot. Adobe Stock/PTWP. Data dodania: 20 września 2022

Kwestia zwiększenia aktywności zawodowej osób starszych znajduje się w grupie priorytetowych celów polityki rynku pracy w Europie i nie tylko. Przesłanką rosnącego zainteresowania tym zagadnieniem jest kierunek oraz konsekwencje zachodzących obecnie zmian demograficznych. Z tego też względu z wielką uwagą analizuje się zmiany wskaźników aktywności zawodowej zarówno osób starszych będących w wieku produkcyjnym, jak i tych, które osiągnęły wiek emerytalny.

W niniejszym opracowaniu przyjęto tezę, iż w obliczu pogłębiającej się nierównowagi generacyjnej wykorzystanie potencjału zawodowego osób starszych stanowi jeden z kluczowych czynników wzrostu gospodarczego. Celem artykułu było, z jednej strony, określenie zmian w poziomie aktywności zawodowej osób starszych w wybranych krajach Europy Środkowej, z drugiej zaś - wskazanie czynników, które wpływają na poziom ich zaangażowania zawodowego.

Tłem dla tej analizy jest prezentacja kierunku zmian demograficznych zachodzących w krajach analizowanego regionu. Grupę badawczą stanowiły kraje Grupy Wyszehradzkiej, Słowenia oraz Estonia. W artykule zastosowano metodę analizy danych zastanych pochodzących z baz Eurostatu oraz OECD. Posiłkowano się przy tym danymi rzeczywistymi z lat 2005-2014 oraz projekcjami demograficznymi do roku 2065. Przeprowadzona analiza porównawcza pozwoliła na wskazanie różnic w poziomie zaangażowania zawodowego starszych mieszkańców Europy Środkowej. Analiza kierunku już odnotowanych zmian demograficznych w krajach Europy Środkowej oraz dostępnych prognoz ludności jednoznacznie wskazuje, iż również kraje tego regionu doświadczają bądź doświadczą w przyszłości zwiększonej dynamiki starzenia się populacji.

Proces ten w perspektywie ekonomicznej postrzegany jest głównie w kategoriach problemów dla finansów publicznych oraz rynku pracy. Z tego też względu kraje europejskie zdecydowały się z jednej strony na reformy systemów emerytalnych, z drugiej zaś na podjęcie działań aktywizacyjnych na rzecz osób starszych. Wszystkie kraje z przyjętego obszaru badawczego zdecydowały się na podniesienie wieku emerytalnego oraz ograniczenie przywilejów emerytalnych. Z

przeprowadzonej analizy wskaźników aktywności zawodowej osób starszych w stopniowym wzroście współczynników aktywności zawodowej osób w wieku 55-64 lata. Najszybciej przy tym rosną wskaźniki zatrudnienia w grupie wiekowej 55-59 lat, natomiast najwolniej w grupie 65-69 lat. Niewątpliwym liderem w tym zestawieniu jest Estonia, która odnotowała wysoki poziom zaangażowania zawodowego osób starszych we wszystkich anawynika, że w ostatnich kilkunastu latach odnotowano pozytywny trend, przejawiający się lizowanych grupach wiekowych.

1. Wstęp

Odnotowywany w większości krajów europejskich proces starzenia się populacji stał się przedmiotem licznych debat, badań naukowych oraz przyczynkiem do sta nowienia rozwiązań prawnych zmierzających do ograniczenia jego negatywnych konsekwencji. Przegląd bogatej literatury przedmiotu wskazuje, iż, z jednej strony, zmiany struktury wieku ludności są rozpatrywane w kategoriach wielopłaszczyznowego zagrożenia, z drugiej zaś - jako pozytywne wyzwanie dla społeczeństwa i państwa.

Nie ulega wątpliwości, że już pojawiające się konsekwencje procesów demograficznych sprzyjają dominacji odbioru demografii w kategoriach realnego zagrożenia dla funkcjonowania państwa. Znajduje to odzwierciedlenie w decyzjach podejmowanych przez kraje europejskie, które obawiając się utraty stabilności finansowej systemów emerytalnych, decydują się na podnoszenie wieku emerytalnego, wydłużając tym samym okres aktywności zawodowej swych obywateli. Rodzi to wiele wyzwań, wśród których istotne miejsce zajmuje kwestia zwiększenia poziomu aktywności zawodowej osób starszych. W sytuacji utrzymującego się od wielu lat wysokiego bezrobocia wśród osób młodych w Europie zwiększona podaż osób starszych na rynku pracy budzi wiele emocji.

W niniejszym opracowaniu przyjęto tezę, iż w obliczu pogłębiającej się nierównowagi generacyjnej wykorzystanie potencjału zawodowego osób starszych stanowi jeden z kluczowych czynników wzrostu gospodarczego. Celem analizy zawartej w artykule była, z jednej strony, identyfikacja zmian aktywności zawodowej osób starszych w wybranych krajach Europy Środkowej, z drugiej zaś - wskazanie czynników, które wpływają na poziom ich zaangażowania zawodowego. Tłem dla analizy była prezentacja kierunku zmian demograficznych zachodzących w krajach badanego regionu. Grupę badawczą stanowiły kraje Grupy Wyszehradzkiej, Słowenia oraz Estonia. W artykule zastosowano metodę analizy danych zastanych pochodzących z baz Eurostatu oraz OECD. W przypadku analizy aktywności zawodowej okresem badawczym były lata 2004-2014, natomiast przy określeniu zmian demograficznych wykorzystano projekcje demograficzne do roku 2065. Przeprowadzona analiza porównawcza pozwoliła na wskazanie różnic w poziomie zaangażowania zawodowego starszych mieszkańców Europy Środkowej.

2. Proces starzenia się populacji w Europie Środkowej - zarys problemu

Zakładając, że rozwój technologiczny w sposób zasadniczy nie ograniczy zapotrzebowania na ludzką siłę roboczą, można przyjąć, że wielkość i struktura zasobów pracy pozostanie niezmiennie jednym z istotnych czynników wzrostu gospodarczego. W tym kontekście można przyjąć, iż kierunek zachodzących zmian demograficznych stanowi źródło rosnącego niepokoju, gdyż oznacza prawdopodobny niedobór i starzenie się siły roboczej.

Mówiąc o problemie starzenia się populacji, należy podkreślić, że jest on wynikiem dwóch procesów. Z jednej strony wiąże się ze znacznym spadkiem dzietności - w przypadku Polski, podobnie jak również pozostałych państw z regionu Europy Środkowej, poniżej poziomu gwarantującego prostą zastępowalność pokoleń. Z drugiej strony - wydłuża się dalsze trwanie życia wynikające z malejącej umieralności.

Analiza kierunków procesów ludnościowych zachodzących w Europie Środkowej nie pozostawia wątpliwości, że najbliższe dekady upłyną pod znakiem wyzwań z nimi związanych [Schoenmaeckers, Kotowska 2005]. Pierwszym takim wyzwaniem jest zmniejszenie dzietności. Jest to zjawisko charakterystyczne dla nowoczes-nych społeczeństw. Kwestia dzietności jest zagadnieniem złożonym. Na jej poziom wpływa wiele czynników, m.in. wzorce kulturowe, model funkcjonowania rodziny czy też realizowana polityka społeczna [OCED 2011]. Przyczyn spadku dzietności upatruje się między innymi w zmianie roli kobiety w społeczeństwie, dostępie do antykoncepcji oraz dostępie kobiet do systemu edukacji i rynku pracy [Iglicka 2013, s. 1].

Zmiany związane ze spadkiem dzietności zostały zapoczątkowane w rozwiniętych krajach Europy Zachodniej w ostatnich dekadach ubiegłego wieku. W Europie Środkowej procesy te zaczęły się później i nieco odmienny był ich przebieg. Zwraca przy tym uwagę wyjątkowe przyspieszenie przeobrażeń procesów ludnościowych. Przede wszystkim kraje tego regionu odnotowały znaczny spadek współczynnika dzietności. Średnia jego wartość zmniejszyła się z poziomu 2,06 w latach 1980-1985 do 1,3 w latach 2000-2005. Według prognoz przygotowanych przez ONZ kolejne dekady powinny przynieść nieznaczny stopniowy wzrost dzietności, ale będzie to poziom niegwarantujący prostej zastępowalności pokoleń (tab. 1).

We wszystkich krajach objętych analizą odnotowano znaczny spadek dzietności w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych. Przy czym zarówno Węgry, jak i Słowenia już w latach 1980-1985 zarejestrowały poziom dzietności poniżej prostej zastępowalności pokoleń. Polska była jedynym w tej grupie krajem, który w latach osiemdziesiątych miał wskaźnik dzietności umożliwiający odbudowę pokoleniową. Projekcje demograficzne do roku 2065 wskazują natomiast, że żaden z badanych krajów nie osiągnie poziomu dzietności gwarantującej prostą zastępowalność pokoleń. Naturalną konsekwencją niskiej dzietności jest zmniejszający się udział osób młodych w populacji, co oznacza zmniejszenie liczby osób rozpoczynających aktywność zawodową i kurczenie się potencjalnych zasobów pracy [Wiktorowicz 2013, s. 23]. Proces ten przebiega przy równoczesnym wzroście udziału osób starszych. Analizując dane zawarte w tab. 2, można zauważyć, iż największy spadek udziału dzieci w populacji ogółem w latach 2005-2014 odnotowała Słowacja, tj. o 1,8 pkt. proc., największy zaś wzrost udziału osób powyżej 65 roku zarejestrowały Czechy, tj. o 3,3 pkt. proc.

Należy podkreślić, że wzrost udziału osób starszych w społeczeństwie jest spowodowany postępem w wielu dziedzinach: gospodarczej, społecznej, medycznej, co umożliwia Europejczykom dłuższe życie w warunkach komfortu i bezpieczeństwa [Demograficzna przyszłość Europy… 2006, s. 3]. Zaawansowanie procesu starzenia się ludności można zmierzyć za pomocą tzw. wskaźnika starości, wskazującego udział ludności w wieku 60(65) lat i więcej w stosunku do populacji danego obszaru. Z kolei miarą dynamiki tego procesu jest najczęściej przyrost ludności w najstarszych grupach wieku bądź punktowe zmiany w ich udziałach [Kurek 2001]. Według ONZ społeczeństwa krajów objętych analizą można zaklasyfikować jako stare2. Podobny wniosek nasuwa się, jeśli oceniać zmiany struktury wieku ludności Europy Środkowej według skali Rosseta3. We wszystkich z nich poziom zaawansowania zmian demograficznych odpowiada ostatniemu etapowi, tj. starości. Innymi słowy w świetle dotychczasowych danych można uznać społeczeństwa krajów Eu ropy Środkowej za stare demograficznie4. Przewidywania demografów w kwestii starzenia się społeczeństw są nieubłagalne. Według prognozy ONZ do roku 2050 udział osób w wieku powyżej lat 65 wzrośnie w tej części Europy odpowiednio do poziomu 29,9% w Polsce, 27,6% w Czechach, 28,3% na Słowacji, 30,2% w Słowenii i 26,1% na Węgrzech [ONZ 2008].

Zarysowane zmiany demograficzne krajów Europy Środkowej mają swoje odzwierciedlenie w zmianach struktury wieku zasobów siły roboczej. Coraz bardziej widoczne jest starzenie się zasobów pracy, czego objawem jest wzrost udziału w zbiorowości osób w wieku niemobilnym produkcyjnym, czyli mających przynajmniej 45 lat (tab. 3).

Z danych zaprezentowanych w tab. 3 wynika, że w przypadku krajów Europy Środkowej nasilenie tego procesu będzie mieć różne tempo. Jednakże w większości z nich maksymalny udział dojrzałych wiekiem pracowników przypadnie na rok 2040. Wyjątkiem będzie Słowenia, która odnotuje ponad 50-procentowy udział osób w niemobilnym wieku produkcyjnym już dekadę wcześniej.

Należy przy tym zaznaczyć, że między krajami występuje zróżnicowanie dotyczące dolnej i górnej granicy wieku produkcyjnego, będące konsekwencją wewnętrznych ustawodawstw w zakresie obowiązku szkolnego oraz przyjętego wieku emerytalnego [Szukalski 2012, s. 22]. Niezależnie od różnic w definiowaniu wieku produkcyjnego można zauważyć pewne prawidłowości przyczyniające się do wzrostu udziału osób starszych w zasobach pracy, również w Europie Środkowej. Wynika on między innymi z [Skirbekk, Loichinger, Barakat 2012, s. 60]:

1) mniejszego napływu na rynek pracy młodych pracowników, ze względu na mniejsze kohorty osiągających wiek produkcyjny oraz późniejsze wejście w okres aktywności zawodowej Europejczyków ze względu na wydłużenie okresu edukacji;

2) stopniowego odwrócenia spadkowego trendu w aktywności zawodowej osób starszych.

W przypadku Polski w najbliższych latach wzrost liczby osób starszych w zasobach pracy będzie również konsekwencją pozostawania na rynku pracy relatywnie licznych roczników powojennego wyżu demograficznego [Szukalski 2013, s. 57].

Długoterminowe prognozy dla krajów Europy Środkowej potwierdzają, że udział osób w wieku niemobilnym w zasobach siły roboczej będzie z każdym rokiem coraz większy. Natomiast dotychczasowe dane w tym zakresie wskazują, iż jedynie w przypadku Słowenii od 2011 roku utrzymuje się spadek wielkości zasobów pracy (tab. 4).

Niepokojącym jednak zjawiskiem, które znalazło swoje odzwierciedlenie w krótkookresowych zmianach w zasobach pracy, jest zwiększona emigracja młodych Europejczyków z regionu objętego analizą. Według szacunków Eurostatu liczba emigrantów z krajów Europy Środkowej i Wschodniej wzrosła między 2004 a 2012 r. z około 1,7 mln do 5,6 mln osób. Spośród państw regionu największą dynamikę zmian odnotowano w państwach bałtyckich, na Litwie oraz Łotwie, gdzie liczba obywateli mieszkających w państwach członkowskich UE-15 wzrosła o ponad 400%. Najwięcej zaś emigrantów pochodziło z Rumunii oraz Polski [Duszczyk, Matuszczyk 2014, s. 6]. Można przypuszczać, że utrzymanie się strumienia migracyjnego z krajów Europy Środkowej w sytuacji przewidywanej niskiej dzietności nasili problemy związane z zapewnieniem odpowiednich zasobów pracy. Wydaje się, że w tej sytuacji alternatywą dla liberalizacji polityki imigracyjnej staje się podniesienie poziomu aktywności zawodowej ludności, w tym osób starszych (por. [Okólski 2014, s. 209-228]).

3. Aktywność zawodowa starszych obywateli wybranych krajów Europy Środkowej

Przytoczone w poprzedniej części dane demograficzne jednoznacznie wskazują, iż „uszczuplenie” populacji najmłodszych grup wiekowych, które w przyszłości będą tworzyć zasoby pracy, wraz z rosnącym udziałem osób starszych stanowi jedno z głównych wyzwań dla polityki rynku pracy w krajach Europy Środkowej. Co więcej, jak podkreślają eksperci rynku pracy, w tym m.in. E. Kotowska oraz A. Chłoń-Domińczak, przy tak głębokich zmianach struktur wieku ludności, jakie są przewidywane dla krajów europejskich, nie można się spodziewać odwrócenia spadkowej tendencji dotyczącej wielkości potencjalnych zasobów pracy, a jedynie jej złagodzenia [Kotowska, Chłoń-Domińczak 2012, s. 24].

Międzynarodowe bazy danych (OECD, Eurostat) stanowią bogate źródło informacji na temat rynków pracy poszczególnych krajów. Informacje dotyczące aktywności zawodowej ludności są dostępne również w odniesieniu do osób ze starszych grup wiekowych. Analiza danych z okresu 2004-2014 wskazuje na pozytywny trend na rynkach pracy krajów Europy Środkowej, przejawiający się w rosnącej aktywności zawodowej osób starszych.

W badanym okresie wszystkie kraje ujęte w zestawieniu odnotowały wzrost wskaźników aktywności zawodowej osób w wieku 55-64 lata. Był to wzrost odpowiednio w przypadku: Węgier - 11,7 pkt. proc., Estonii - 11,4 pkt. proc., Polski - 16 pkt. proc., Słowacji 18,4 pkt. proc. oraz Słowenii - 8,5 pkt. proc. Warto dodać, że wskaźniki aktywności zawodowej rosły szybciej w tych krajach, w których były początkowo niskie. Co więcej, porównanie zmian wskaźników aktywności w gru pach wiekowych: 15-64 lata oraz 55-64 lata wskazuje, że zdecydowanie szybciej rosną wśród osób starszych5. Przyczyny niskiego zaangażowania zawodowego osób starszych na początku badanego okresu w Europie Środkowej są złożone. Należy jednakże wspomnieć, iż istotną rolę odegrała realizowana do niedawna polityka „wypychania” starszych pokoleń na emeryturę. W jej ramach stworzono system wcześniejszych emerytur oraz liberalne warunki nabycia świadczeń rentowych [Samorodov 1999, s. 8]. Wraz z rosnącą świadomością kosztów tego typu rozwiązań oraz konieczności przygotowania się do nowych tendencji demograficznych rozpoczął się w Europie Środkowej proces odchodzenia od rozwiązań sprzyjających wczesnej dezaktywizacji zawodowej osób starszych na rzecz promocji dłuższego ich pozostawania na rynku pracy. W konsekwencji zaczęto odnotowywać stopniowy wzrost aktywności zawodowej starszych Europejczyków również w tej części kontynentu, głównie za sprawą wzrostu wskaźników zatrudnienia (tab. 6).

W roku 2014 w Estonii oraz w Czechach odnotowano wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata na poziomie przekraczającym 50%, co oznacza, że co druga osoba z tej grupy wiekowej pracowała. W przypadku pozostałych państw regionu wspomniany wskaźnik osiągnął poziom niższy od średniej unijnej o kilka punktów proc. Największą lukę zatrudnieniową w stosunku do średniej unijnej w państwach członkowskich odnotowała Słowenia, w której jedynie 35% osób starszych w wieku 55-64 lata pracowało w 2014 r.

Analizując dane obrazujące rozmiary zatrudnienia osób starszych, można stwierdzić, że w poszczególnych podgrupach wieku nieco inne czynniki mogą decydować o możliwościach zwiększenia wskaźnika zatrudnienia. Przegląd literatury przedmiotu wskazuje, że w przypadku grupy [Grotkowska 2013, s. 48]:

1) 50-59 lat istotne znaczenie mają rozwiązania ograniczające prawa do wcześniejszych emerytur i innych alternatywnych świadczeń oraz inwestycje w kwalifikacje, jak również działania na poziomie firmy umożliwiające lepsze wykorzystanie potencjału zawodowego osób starszych,

2) 60-69 lat zasadniczą rolę odgrywają przepisy dotyczące wieku emerytalnego oraz wysokości świadczenia,

3) 70-74 lata podstawową funkcję pełnią zachęty finansowe do odroczenia momentu przejścia na emeryturę bądź skłaniające do choćby częściowego powrotu na rynek pracy.

Jak wspomniano wcześniej, trend wzrostowy w zakresie aktywności zawodowej dojrzałych zasobów pracy jest efektem wzrostu wskaźnika zatrudnienia. Na rysunkach 1, 2 i 3 przedstawiono zmiany wspomnianego wskaźnika w wybranych grupach wiekowych.

Analiza danych obrazujących wskaźniki zatrudnienia osób starszych z poszczególnych grup wiekowych wskazuje, iż we wszystkich zestawieniach niewątpliwym liderem jest Estonia. W grupie osób w wieku 55-59 lat w roku 2014 blisko 74% pracowało, a wśród osób w wieku 60-65 lat - połowa. Interesujących wniosków dostarcza również analiza danych przedstawionych na rys. 3, obrazujących dynamikę zmian stopy zatrudnienia osób w wieku 65-69 lat, tj. osób będących w większości państw w wieku emerytalnym. Procent tych, którzy są zatrudnieni, w przypadku państw środkowoeuropejskich jest stosunkowo niski. Jedynie Estonia znajduje się znacznie powyżej średniej unijnej, jeżeli chodzi o poziom aktywności zawodowej osób, które ukończyły 65 lat - aż 26% z nich pracowało w 2014 r. W pozostałych państwach regionu jedynie blisko 10% seniorów w wieku powyżej lat 65 wykazuje aktywność zawodową. Najniższe wskaźniki zatrudnienia w grupie 65-69 lat odnotowuje Słowacja oraz Węgry - w obu przypadkach w 2014 roku pracowało niewiele ponad 4% osób.

Jednakże z perspektywy 10 lat widać znaczny wzrost wskaźnika zatrudnienia wśród osób z grupy wiekowej 55-59 lat we wszystkich analizowanych krajach. W przypadku Słowacji wspomniany wskaźnik wzrósł o blisko 25 pkt proc. W pozostałych zaś krajach odpowiednio: na Węgrzech -16,9 pkt proc., w Czechach - 17,8 pkt proc., w Estonii - 10,7 pkt proc., w Polsce - 22,7 pkt proc., a w Słowenii 9,4 pkt proc.

Jak wspomniano wcześniej, Estonia znajduje się na pierwszym miejscu w analizowanej grupie krajów, jeśli chodzi o międzynarodowe porównania głównych wskaźników aktywności zawodowej starszej generacji. W związku z tym powstaje pytanie o przyczyny dużego zaangażowania zawodowego starszych Estończyków, również tych w wieku emerytalnym. Z pewnością bodźcem do pracy jest fakt, że w tym kraju osoby w wieku emerytalnym, które są aktywne zawodowo, mają prawo do równoczesnego otrzymywania emerytury w pełnej wysokości oraz wynagrodzenia z pracy [Peer Pes Paper-Estonia 2012, s. 1]. Ponadto w Estonii realizuje się w praktyce założenie, że zindywidualizowane podejście do osoby bezrobotnej jest najbardziej skutecznym sposobem na rozwiązanie problemów z ponownym wejściem na rynek pracy. W konsekwencji tworzy się indywidulany plan działania, który jest tzw. planowaną drogą do zatrudnienia dla każdej osoby poszukającej pracy. Całość procesu, którego efektem ma być zatrudnienie, obejmuje kilka etapów. Co istotne, brak jest szczególnych działań czy też usług skierowanych do starszych bezrobotnych, gdyż z doświadczenia wynika, że diagnoza indywidualnych barier utrudniających powrót do pracy osobie bezrobotnej jest skuteczniejsza aniżeli tworzenie specjalnych instrumentów polityki rynku pracy na rzecz osób starszych. Poza tym starsi bezrobotni mają możliwość skorzystania ze wszystkich usług oferowanych przez służby zatrudnienia [Peer Pes Paper-Estonia 2012, s. 9].

Na uwagę zasługuje również Słowacja, która w latach 2004-2014 odnotowała wzrost wskaźnika zatrudnienia w grupie wiekowej 55-64 lata o 20 pkt. proc. Jest to efekt podjętych działań i zastosowanych środków, mających na celu zwiększenie zatrudnienia osób starszych. Zdecydowano się m.in. na podnoszenie wieku emerytalnego z 60 lat (mężczyźni) oraz 53-57 lat (kobiety) do 62 lat. W efekcie od 2008 roku mężczyźni już przechodzą na emeryturę w wieku 62 lat, kobiety zaś osiągną ten pułap w roku 2024. Równocześnie przyjęto bardziej surowe zasady przechodzenia na wcześniejszą emeryturę [Vagac 2012, s. 3-6]. Rosnący wskaźnik zatrudnienia osób starszych to również efekt aktywnej polityki rynku pracy. Nadal jednak, mimo wzrostu ustawowego wieku emerytalnego, średni wiek wyjścia z rynku pracy Słowaków pozostaje jednym z najniższych w UE. W przypadku Czech również podjęto kroki zmierzające do podniesienia poziomu zaangażowania zawodowego osób starszych. W ramach reformy systemu emerytalnego zdecydowano się na podniesienie wieku emerytalnego oraz ograniczono prawa do przechodzenia na wcześniejszą emeryturę. Ciekawym rozwiązaniem jest zróżnicowanie wieku emerytalnego kobiet, który powiązano z liczbą posiadanych dzieci. Ponadto w ramach reformy emerytalnej stworzono zachęty do pracy po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego. Istnieją trzy możliwości [Hála 2013]:

1) odroczenie pobierania świadczenia, co wiąże się z jego wzrostem w przyszłości,
2) przejście na emeryturę częściową, co wiąże się z otrzymywaniem w tym okresie 50% emerytury i jednoczesnym kontynuowaniem pracy w zmniejszonym wymiarze oraz wyższym poziomem świadczenia w momencie przejścia na regularną emeryturę,
3) przejście na regularną emeryturę w momencie osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego oraz kontynuowanie pracy.

W Polsce, podobnie jak w pozostałych krajach europejskich, coraz silniejszy akcent kładzie się na kwestię zwiększenia aktywności zawodowej generacji 50+, w tym wydłużenia okresu pozostawania w zatrudnieniu. Z tego też względu zdecydowano się m.in. na stopniowe wygaszanie przywilejów emerytalnych oraz podniesienie granicy wieku emerytalnego. Jest to kierunek działań będący odpowiedzią na kurczenie się, a także starzenie potencjalnych zasobów pracy, wydłużanie trwania życia, przy równoczesnej poprawie stanu zdrowia starszego pokolenia. Zaprezentowane wcześniej dane wskazują, iż stopniowo rośnie poziom zaangażowania zawodowego w Polsce, głównie pięćdziesięciolatków. W latach 2004-2014 odnotowano wzrost o 16,3 pkt proc. wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 55-59 lat.

Warto podkreślić, że podnoszenie wieku emerytalnego będzie oddziaływało w dłuższej perspektywie na stopę zatrudnienia osób starszych, ale proces ten jest rozłożony w czasie i w większości krajów zakończy się za 20-30 lat. Wskaźnik zatrudnienia będzie zatem z tego tytułu podnosił się stopniowo w tym okresie.

Interpretując zasygnalizowane zmiany, należy podkreślić, że państwa objęte analizą doświadczyły przeobrażeń struktury demograficznej w okresie dynamicznych zmian społeczno-gospodarczych. Na początku lat dziewięćdziesiątych w Europie Środkowej w konsekwencji restrukturyzacji gospodarek nastąpiło znaczne zmniejszenie liczby pracujących wynikające początkowo z przerostów zatrudnienia, charakterystycznych dla gospodarki centralnie planowanej. Równocześnie duża podaż pracy i rosnące bezrobocie skłoniły rządy do stworzenia rozwiązań umożliwiających osobom starszym wcześniejsze opuszczenie rynku pracy. Jak podkreśla E. Kryńska, obniżenie efektywnego wieku emerytalnego na skutek wprowadzenia możliwości wcześniejszego nabycia uprawnień emerytalnych przez niektóre grupy pracownicze stanowiło jeden z chętnie używanych instrumentów przywracania równowagi na rynkach pracy w przypadku występowania nadwyżki podaży pracy [Kryńska 2010, s. 32].

Upowszechnienie takiego podejścia sprzyjało raczej kształtowaniu się w dłuższej perspektywie postawy bierności zawodowej wśród osób starszych aniżeli wspieraniu dłuższej aktywności na rynku pracy. Szukając przyczyn niskiej aktywności zawodowej dojrzałych wiekiem obywateli państw środkowoeuropejskich, należy mieć na uwadze, że moment reorientacji polityki i strategii na rzecz promowania aktywnego starzenia się miał miejsce później niż w krajach Europy Zachodniej. Po części odzwierciedlają to znacznie niższe wskaźniki aktywności, szczególnie wskaźnik zatrudnienia. Jak pokazują doświadczenia państw wysoko rozwiniętych, wśród przedstawicieli starszego pokolenia w dłuższej perspektywie czasowej rośnie świadomość zdrowotna oraz zainteresowanie koncepcją aktywnego starzenia się. Wiąże się to z chęcią zapewnienia sobie na starość zdrowia, samodzielności i produktywności. Chodzi o tzw. dobre starzenie się, związane z aktywnością zawodową i społeczną dostosowaną do stanu zdrowia.

Kwestia ekonomicznej niezależności osób starszych staje się szczególnie istotna w społeczeństwach ulegających gwałtownym przeobrażeniom, a do takich można zaliczyć kraje Europy Środkowej, które osłabiają więzi rodzinne oraz w istotny sposób wpływają na rolę i sytuację osób starszych. W dobie prymatu konkurencyjności i innowacyjności współczesnych gospodarek szczególnego znaczenia nabiera umiejętność podnoszenia efektywności funkcjonowania przedsiębiorstw. Z tego m.in. względu rośnie znaczenie elastycznych form zatrudnienia, ułatwiających firmom dostosowanie się do zmiennej koniunktury, ale równocześnie wymagających od pracownika dyspozycyjności i mobilności. Coraz bardziej popularne jest zatem ograniczanie zatrudnienia etatowego na stabilnych warunkach na rzecz elastycznych form pracy. W tej nowej rzeczywistości gospodarczej osoby starsze nie do końca potrafią się odnaleźć. Napotykają wiele barier na rynku pracy. Z jednej strony, są to bariery wynikające z niewystarczającego kapitału zawodowego osób starszych, przejawiającego się m.in. w braku określonych umiejętności, np. językowych, biznesowych, IT. Z drugiej zaś - przeszkodą w zwiększaniu zatrudniania osób starszych są funkcjonujące wśród pracodawców negatywne stereotypy dotyczące niskiej elastyczności działania czy też trudności w opanowywaniu nowych umiejętności przez starszych pracowników. Obraz sytuacji zawodowej osób starszych uzależniony jest od stanu zdrowia, jak również poziomu oceny własnych umiejętności oraz zdolności do aktywności. W tym zakresie istotnym problemem jest niska samoocena osób starszych, ograniczająca zasadniczo ich szanse zatrudnieniowe.

Wyniki coraz liczniejszych badań dotyczących aktywności zawodowej osób starszych w Europie Środkowej wskazują, że pozostanie na rynku pracy bądź zakończenie aktywności zawodowej uzależnione jest wielu czynników. Na uwagę zasługuje kilka z nich. Podstawowe znaczenie ma nabycie uprawnień do świadczenia emerytalnego oraz jego wysokość. Ponadto - wiek osoby w stosunku do obowiązującego w danym państwie wieku emerytalnego. Jego osiągnięcie znacznie zmniejsza prawdopodobieństwo kontynuowania pracy. Trzecia grupa czynników dotyczy warunków pracy oraz płac. Wysokość wynagrodzenia ma ogromny wpływ na decyzję o pozostaniu na rynku pracy - im wyższe płace, tym chętniej osoby pracują dłużej.

4. Zakończenie

Ostatnie dekady zapisały się w historii kontynentu europejskiego istotnymi zmianami nie tylko gospodarczymi, technologicznymi, ale również demograficznymi. Przeprowadzona w artykule analiza skłania do kilku wniosków. Po pierwsze, przytoczone dane demograficzne jednoznacznie wskazują perspektywę zwiększenia dynamiki starzenia się społeczeństw wybranych krajów Europy Środkowej, co będzie oznaczało również kurczenie i starzenie się zasobów pracy. Po drugie, w badanym okresie, tj. latach 2004-2014, odnotowano pozytywny trend przejawiający się w stopniowym wzroście współczynników aktywności zawodowej osób w wieku 55-64 lata. Najszybciej przy tym rosną wskaźniki zatrudnienia w grupie wiekowej 55-59 lat, natomiast najwolniej w grupie 65-69 lat.

Po trzecie, wśród państw objętych analizą na szczególną uwagę zasługuje Estonia, która odnotowuje wysokie wskaźniki aktywności zawodowej osób starszych. Zdecydowaną przewagę Estonii nad pozostałymi krajami widać, jeśli przyjrzeć się wskaźnikom zatrudnienia osób w wieku 65-69 lat. Jednakże i w przypadku Estonii można stwierdzić, że mobilizowanie potencjału osób starszych pozostaje jednym z głównych wyzwań dla polityki społeczno-ekonomicznej. Dotyczy to wszystkich państw objętych analizą, gdyż wszystkie zdecydowały się na podniesienie granicy wieku emerytalnego, a tym samym wydłużenie okresu aktywności zawodowej. Wykorzystanie potencjału zawodowego starszych pracowników jest sposobem na sprostanie wyzwaniu, jakim jest kurczenie potencjalnych zasobów pracy. W świetle wskaźników obrazujących poziom zaangażowania zawodowego osób starszych w Europie Środkowej uzasadnione wydaje się stwierdzenie, że świadomość tej potrzeby w pewnym zakresie dopiero się kształtuje w regionie. Nie ulega wątpliwości, że o wiele trudniej jest promować ideę dłuższej aktywności zawodowej osób starszych w sytuacji, gdy jeszcze funkcjonują rozwiązania sprzyjające wczesnemu jej kończeniu. Problem jest przy tym o wiele bardziej złożony, gdyż niezależnie od deklarowanej chęci pozostania na rynku pracy musi również pojawić się popyt na pracę dojrzałych pracowników. To z kolei wiąże się z koniecznością stworzenia zachęt finansowych do tego, aby pracodawcy byli zainteresowani starszymi pracownikami, oraz odejścia od czasami stereotypowego postrzegania osób starszych jako mniej atrakcyjnych pracowników. Społeczeństwa krajów środkowoeuropejskich są relatywnie młode, stąd przedsiębiorstwa nie odczuwają jeszcze potrzeby przygotowania się do zmian w strukturze wieku zasobów pracy.

Nie ulega jednak wątpliwości, że wszystkie kraje objęte analizą będą zmuszone do zintensyfikowania działań ukierunkowanych na podniesienie stopnia wykorzystania potencjału zawodowego osób starszych. Wymaga to m.in.:
  • upowszechnienia kształcenia ustawicznego wśród osób starszych, umożliwiającego im podnoszenie poziomu wiedzy i umiejętności zawodowych,
  • zwiększenia atrakcyjności pracy jako źródła dochodów wobec źródeł alternatywnych,
  • rozwoju elastycznych form zatrudnienia, stwarzających szanse na płynne przejście między zatrudnieniem a emeryturą.
Z pewnością należałoby sięgnąć do doświadczeń Estonii, która jest niewątpliwym liderem w regionie, jeśli chodzi o aktywność zawodową osób starszych. Wydaje się, że rozwiązaniem wartym upowszechnienia w odniesieniu do starszych bezrobotnych jest realizacja tzw. indywidualnej ścieżki zatrudnienia, która jest najbardziej skutecznym sposobem na rozwiązanie problemów bezrobotnych z ponownym wejściem na rynek pracy.

Literatura

Demograficzna przyszłość Europy - przekształcić wyzwania w nowe możliwości, 2006, Komunikat Komisji Wspólnot Europejskich, Bruksela.
Duszczyk M., Matuszczyk K., 2014, Migration in the 21st century from the perspective of CEE countries - an opportunity or a threat?, Central and Eastern Europe Development Institute, Warsaw.
Grotkowska G., 2013, Analiza porównawcza zmian sytuacji osób 45+ na rynkach pracy w Polsce oraz w wybranych krajach UE intensywnie promujących politykę zarządzania wiekiem, Warszawa.
Hála J., 2013, Czech Republic: The role of governments and social partners in keeping older workers in the labour market, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions [http://www.eurofound.europa.eu/eiro/studies/tn1210012s/cz1210019q.htm.].
Iglicka K., 2013, Demograficzne wyzwania dla rynku pracy, polityk społecznych i bezpieczeństwa Europy Środkowej, Polityka Społeczna, nr 1.
Kotowska I., Chłoń-Domińczak A., 2012, Zarządzanie finansami publicznymi w kontekście zmiany demograficznej, Studia Ekonomiczne, INE PAN, nr 1.
Kryńska E., 2010, Wpływ zmian demograficznych na rynek pracy - aspekty gospodarcze, Rządowa Rada Ludnościowa, Biuletyn nr 55, Warszawa.
Kurek J., 2001, Wybrane metody i kierunki badania starzenia się ludności w świetle literatury problemu, Studia Demograficzne, nr 1.
OECD, 2011, Doing Better For Families, Paryż.
OECD, 2013, OECD Economic Outlook, Volume 2013 Issue 2.
OCED, 2015, OCED Labour Force Statistics 2014 [http://stats.oecd.org.].
Okólski M., 2014, Migracje we współczesnym świecie - perspektywa długookresowa, [w:] Zielńska M., Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza i centra współczesnej Europy, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra.
ONZ, 2008, World Population Prospects: The 2008 Revision [http://esa.un.org/unpp].
Peer Pes Paper-Estonia 2012, The European Commission Mutual Learning Programme for Public Employment Services [http://ec.europa.eu/progres].
Rosset E., 1959, Proces starzenia się ludności, Studium demograficzne, PWN, Warszawa.
Sauvy A., 1954, Theorie generale de la population, Biologie Sociale, Paryż.
Samorodov A., 1999, Ageing and labour markets for older workers, Employment and Training Papers 33, Employment and Training Department International Labour Office, Geneva.
Schoenmaeckers R., Kotowska I., 2005, Population ageing and its challenges to social policy, Population Studies No. 50, Council of Europe Publishing, 2005.
Skirbekk V., Loichinger E., Barakat B.F., 2012, The Aging of the Work-force in European Countries, [in:] Hedge J., Borman W.C. (eds.), The Oxford Handbook of Work and Aging, Oxford University Press.
Szukalski P., 2012, Solidarność pokoleń. Dylematy relacji międzypokoleniowych, Łódź, Uniwersytet Łódzki.
Szukalski P., 2013, Starzenie zasobów pracy w Europie - czy dotyka w tym samym stopniu wszystkie sektory gospodarki?, Folia Oeconomica 291, Acta Uniwersitatis Lodziensis, Łódź.
Wiktorowicz J., 2013, Starzenie się ludności Unii Europejskiej jako wyzwanie dla rynku pracy, [w: ] Kryńska E., Szukalski P., Rozwiązania sprzyjające aktywnemu starzeniu się w wybranych krajach Unii Europejskiej, Łódź.
Vagac L., 2012, EEO Review: Employment policies to promote active ageing, European Employment Observatory.
×

DALSZA CZĘŚĆ ARTYKUŁU JEST DOSTĘPNA DLA SUBSKRYBENTÓW STREFY PREMIUM PORTALU WNP.PL

lub poznaj nasze plany abonamentowe i wybierz odpowiedni dla siebie. Nie masz konta? Kliknij i załóż konto!

SŁOWA KLUCZOWE I ALERTY

Zamów newsletter z najciekawszymi i najlepszymi tekstami portalu

Podaj poprawny adres e-mail
W związku z bezpłatną subskrypcją zgadzam się na otrzymywanie na podany adres email informacji handlowych.
Informujemy, że dane przekazane w związku z zamówieniem newslettera będą przetwarzane zgodnie z Polityką Prywatności PTWP Online Sp. z o.o.

Usługa zostanie uruchomiania po kliknięciu w link aktywacyjny przesłany na podany adres email.

W każdej chwili możesz zrezygnować z otrzymywania newslettera i innych informacji.
Musisz zaznaczyć wymaganą zgodę

KOMENTARZE (0)

Do artykułu: Aktywność zawodowa osób starszych w wybranych krajach Europy Środkowej

NEWSLETTER

Zamów newsletter z najciekawszymi i najlepszymi tekstami portalu.

Polityka prywatności portali Grupy PTWP

Logowanie

Dla subskrybentów naszych usług (Strefa Premium, newslettery) oraz uczestników konferencji ogranizowanych przez Grupę PTWP

Nie pamiętasz hasła?

Nie masz jeszcze konta? Kliknij i zarejestruj się teraz!